Başlıca amortisman hesaplama yöntemlerini şu şekilde sıralayabiliriz.
(i) Takdir esasına göre amortisman yöntemi
Takdir yönteminde, duran varlığın dönem sonunda takdir edilen kıymeti ile dönembaşındaki kıymeti arasındaki fark, duran varlığın o dönemdeki amortisman payı olarak kabul edilir. Duran varlığın gerek dönem başındaki değeri, gerekse dönemsonundaki takdir edilen kıymeti net defter değeri şeklindedir.
(ii) Çalışma saatlerine göre amortisman yöntemi
Bu yöntemde duran varlığın hizmet ömrü çalışma saatlerine göre saptanır. Duran varlığın değeri hizmet ömrü boyunca çalışabileceği saatler toplamına bölünerek her çalışılan saat için ayrılacak olan amortisman payı hesaplanır.
Örnek olarak, 2.000.000 TL.na alınmış bir makinenin hurda değerinin 100.000 TL. olduğu ve toplam olarak 24000 saat çalışabileceği kabul edilmiş olsun. Bu durumda saat başına yaklaşık;
2 .000.000 – 100.000 = 80 TL/Saat
24.000
amortisman payı hesaplanmış olur. Makine için her yıl çalıştığı toplam saatler üzerinden amortisman hesaplanarak gidere kaydedilir. Yıllar itibariyle 24.000 saati tamamlayıncaya kadar amortisman payı hesaplanmasına devam edilir.
(iii) Hizmet birimlerine göre amortisman yöntemi
Maddi duran varlıkların gördükleri hizmet birimleri veya üretiminde kullanıldıkları birimler esas alınarak ilgili birimlere göre amortisman payları hesaplanır.
Bu yöntemde de her sabit varlık için gördüğü hizmete göre ölçüsü birimler olan hizmet ömrü tesbit edilir. Örnek olarak, bir taşıt aracı için kilometre ölçüsü, bir baskı makinesi için baskı adedi, bir üretim makinesi için üreteceği birimler sayısı gibi ölçüler hizmet ömrünün tesbitinde kullanılabilir.
Duran varlığın iktisap değerinden tahmin edilen hurda değerinin çıkarılması ile bulunan net iktisap değerinin yukarıda belirtilen hizmet ömrü birimine bölünmesiyle her hizmet birimi için ayrılacak amortisman payı tesbit edilmiş olur. Böylece, her yıl sonunda duran varlığın gerçekleştirdiği hizmet birimleri sayısı hizmet birimi başına amortisman payı ile çarpılarak yıllık ayrılması gerekli amortisman payı bulunmuş olur.
Yillar itibariyle hizmet birimleri sayısı toplamı hizmet ömrü birim sayısına ulaşınca artık amortisman payı ayrılmaz.
(iv) Eşit paylı amortisman yöntemi
Eşit paylı amortisman yöntemi düz veya normal amortisman yöntemi olarak da bilinir. Bu yöntem uygulamada en çok kullanılan yöntemdir. Yıllık amortisman payları duran varlığın hizmet ömrüne göre eşit taksitler şeklinde hesaplanmıştır. Yıllık amortisman payları aşağıdaki formül yardımı ile hesaplanır:
A = M – H
n
Bu formülde, A yıllık amortisman paylarını, M, duran varlığın iktisap değerini; H, duran varlığın hurda değerini; n duran varlığın hizmet ömrünü ifade eder.
Formülden de anlaşılacağı gibi, yıllık amortisman payı net iktisap değerinin duran varlığın hizmet ömrüne bölünmesi suretiyle hesaplanmış olur.
Yıllık amortisman oranı ise;
P = 1
n
formülü ile hesaplanır. P, yıllık eşit yüzdeli amortisman oranını ifade eder.
Örnek olarak, 2.000.000 TL. maliyetli ve 10 yıl hizmet ömürlü bir makinenin 10. yıl sonundaki hurda değerinin 300.000 TL. olacağını kabul edelim.
Bu makinenin yıllık amortisman payı ;
A = 2.000.000 – 300.000
10
A = 170.000 TL.
olarak hesaplanır. Amortisman nisbeti ise,
P = 1
n
P = 0.10
olarak bulunur.
Örneğimizdeki makineyle ilgili yıllık amortisman tablosunu düzenleyecek olursak
TABLO : 5 Yıllık Amortisman Tablosu
Duran Varlık Yıllık Yıllık Yıl Sonu
İktisap Değeri Amortisman Amortisman Net Defter
Yıllar (-Hurda Değeri) (TL) Oranı Tutarı (TL) Değeri (TL)
1 1.700.000 % 10 170.000 1.530.000
2 1.700.000 % 10 170.000 1.360.000
3 1.700.000 % 10 170.000 1.190.000
4 1.700.000 % 10 170.000 1.020.000
5 1.700.000 % 10 170.000 850.000
6 1.700.000 % 10 170.000 680.000
7 1.700.000 % 10 170.000 510.000
8 1.700.000 % 10 170.000 340.000
9 1.700.000 % 10 170.000 170.000
10 1.700.000 % 10 170.000 0
şeklinde olacaktır.
Görüldüğü gibi yıllık amortisman nisbetleri ve payları yıllar itiba- riyle aynıdır. Belirli bir amortisman nisbetine göre duran varlığın hizmet ömrü hesaplandığında küsurlu olan son yıl için, bakiye net defter değeri amortisman payı olarak kabul edilir.
Örneğimizdeki makinenin amortisman nisbetinin % 8 olduğunu kabul edersek, makinenin hizmet ömrü 1/0.08=12,5 yıl olarak hesaplanır. Her yıl 136.000 TL. yıllık amortisman payı ayrılacaktır. 12. yıl sonunda ayrılmış olan amortisman payları tıolamı 1.632.000 TL. olacaktır. Bu durumda 13. yıl, 12 yıl sonunda makinenin kalan 68.000 TL.lık net defter değeri olduğu gibi amortisman payı olarak kaydedilir.
(v) Azalan paylı amortisman yöntemi
Azalan paylı amortisman yöntemi, azalan yüzdeli, azalan bakiyeler, hızlandırılmış amortisman yöntemi olarak da bilinir.
Azalan paylı amortisman yönteminde, maddi duran varlıkların hizmet sürelerinin sonlarına doğru verimlerinin düştüğü görüşünden hareketle, maddi duran varlıkiar için hizmet ömürlerinin ilk yıllarında daha fazla, son yıllarına doğru daha az amortisman payı ayrılır.
Bu yöntem iki şekilde uygulanabilir :
– Azalan bakiyelere yıllar itibariyle sabit amortisman oranının uygulanması
Bu yönteme göre amortisman payı hesaplandığında yıllık sabit amortisman oranı maddi duran varlığın her yılın başındaki net defter değerine tatbik edilir. Böylece, yıllık amortisman oranı sabit olmakla beraber; daima duran varlığın azalan bakiyesine tatbik edildiğinden tutarları da yıllar itibariyle azalarak birbirini takip eder.
Amortisman ayrılmasına duran varlığın hizmet ömrü boyunca devam edilir.
Hizmet ömrünün sonunda duran verlığın hurda değerinin tam olarak kalmasını sağlayan amortisman nisbeti aşağıdaki formül yardımı ile hesaplanabilir.
p = 1 – n√ H/M
Uygulamada, VUK'nda azalan bakiyeler usulüyle amortisman adı ile anılan bu yöntem tatbik edilirken amortisman oranı normal amortisman oranının iki katı olarak alınır. Normal amortisman süresince amortisman ayrılmalarına devam edilir ve hizmet süresinin en son yılı dönembaşındaki net defter bakiyesi olduğu gibi, amortisman nisbeti uygulanmadan amortisman payı olarak kaydedilir.
2.00.000 TL. alış değerli, 10 yıl hizmet ömürlü bir sabit varlığın yıllık amortisman paylarını bu yönteme göre hesaplayacak olursak :
Tablo 6: Yıllık Amortisman Tablosu
Duran Varlık Yıllık Yıllık Dönem Sonu
Dönembaşı Net Amortisman Amortisman Net Defter
Yıllar Defter Değeri (TL) Oranı Tutarı (TL) Değeri (TL)
1 2.000.000 % 10 200.000 1.800.000
2 1.800.000 % 10 180.000 1.620.000
3 1.620.000 % 10 162.000 1.458.000
4 1.458000 % 10 145.800 1.312.200
5 1.312.200 % 10 131.220 1.180.980
6 1.180.980 % 10 118.098 1.062.882
7 1.062.882 % 10 106.288 956.594
8 956.594 % 10 95.660 860.934
9 860.934 % 10 86.093 774.841
10 774.841 774.841 0
şeklinde olacaktır.
Görüldüğü gibi, azalan bakiyelere sabit bir amortisman oranının uygulanması sebebiyle sonsuza kadar sabit varlığın dönemsonu net defter değerinin olması mümkündür. Ancak amortisman ayrılması sabit varlığın hizmet ömrüyle sınırlı olduğundan en son yıl mevcut dönembaşı net defter değeri olduğu gibi amortisman payı olarak gidere kaydedilir.
Uygulamada azalan bakiyeler amortisman oranı 'normal amortisman oranının iki katı olarak alınır. Buna göre tablomuzu yeniden düzenlersek:
Tablo 7: Yıllık Amortisman Tablosu
Duran Varlık Yıllık Yıllık Dönem Sonu Dönembaşı Net Amortisman Amortisman Net Defter
Yıllar Defter Değeri (TL) Oranı Tutarı (TL) Değeri (TL)
1 2.000.000 % 20 400.000 1.600.000
2 1.600.000 % 20 320.000 1.280.000
3 1.280.000 % 20 256.000 1.024.000
4 1.024.000 % 20 204.800 819.200
5 819.200 % 20 163.840 655.360
6 655.360 % 20 131.072 524.288
7 524.288 % 20 104.857 419.431
8 419.431 % 20 83.886 335.545
9 335.545 % 20 67.109 268.436
10 268.436 268.436 0
– Duran varlığın değerini sabit tutarak her yıl azalan amortisman oranlarının uygulanması :
Her yıl azalan amortisman oranlarının tesbitinde varlığın hizmet ömrünün yıl sayıları toplamı yöntemi uygulanabllmektedir. Bu yöntemde her yılın amortisman oranı yıl sayılarının sabit varlığın hizmet ömrünün yıl sayıları toplamına bölünmesiyle bulunur.
10 yıllık hizmet ömrü olan sabit varlığın yıllık amortisman oranları şu şekilde olacaktır.
Yıl sayılarının toplamı,
Yıl sayıları toplamı: 1+2+3+4+6+7+8+9+10=55'dir.
Yıl sayılarının toplamını,
n(n+1)
2
formülünden faydalanarak da hesaplayabiliriz.
Aynı şekilde,
= 10 (10+1) = 110
2 2
Yılların amortisman oranları ise;
1. yıl 10/55 % 18.18
2. yıl 9/55 % 16.36
3. yıl 8/55 % 14.55
4. yıl 7/55 % 12.73
5. yıl 6/55 % 10.91
6. yıl 5/55 % 9.09
7. yıl 4/55 % 7.27
8. yıl 3/55 % 5.46
9. yıl 2/55 % 3.63
10. yıl 1/55 % 1.82
olarak hesaplanacaktır.
2.000.000 TL. maliyetli 10 yıl hizmet ömürlü bir makinenin yıllık amortisman paylarını bu yönteme göre hesaplarsak :
TABLO 8 : Yıllık Amortisman Tablosu
Duran Varlık Yıllık Yıllık Dönem Sonu Dönembaşı Net Amortisman Amortisman Net Defter Yıllar Defter Değeri (TL) Oranı Tutarı (TL) Değeri (TL)
1 2.000.000 % 18.18 363.600 1.636.400
2 2.000.000 % 16.36 327.200 1.309.200
3 2.000.000 % 14.55 291.000 1.018.200
4 2.000.000 % 12.73 254.600 763.600
5 2.000.000 % 10.91 218.200 545.400
6 2.000.000 % 9.09 181.800 363.600
7 2.000.000 % 7.27 145.400 218.200
8 2.000.000 % 5.45 109.200 109.000
9 2.000:000 % 3.63 72.600 36.400
10 2.000.000 % 1.82 36.400 0
şeklinde olacaktır.
(vi) Artan paylı amortisman yöntemi
Bu yöntemde yıllık amortisman miktarları, azalan paylı amortisman yönteminin tersine ilk yıllar daha az, daha sonraki yıllar daha çok olarak hesaplanır.
Azalan paylı amortisman usulündeki yıl sayıları toplamı yöntemi küçük oranı ilk yıla büyük oranı son yıla tatbik etmek şeklinde ters olarak uygulanır.
Bu yöntem ilk yıllarda daha az sonraki yıllarda daha çok verim sağlayan sabit varlıklara uygulanabilir.
(vii) Bileşik faizli taksitlerle amortisman yöntemi
Bu yöntemde duran varlığın iktisap bedeli borç alınmış gibi düşünülerek piyasa fafz haddine ve sabit varlığın hizmet süresi boyunca dönem sonunda eşit taksitlerle ödeme şartına göre hesaplanan borç ödeme taksitleri amortisman payı olarak kabul edilir.
Bu durumda, yıllık amortisman tutarı;
= Mp (1+p)n
(1 +P)n
Formülü ile hesaplanacaktır. p, piyasa faiz haddini ifade etmektedir. Örnek olarak, Maliyeti 6.000.000. TL.sı hizmet süresi 8 yıl olan bir sabit varlığın % 45 faiz haddi üzerinden yıllık amortisman payını hesaplayalım ;
A = [6.000.000 * 0.45 * (1 +0.45)8] / (1 +0.45)8
A = 52.758.000 / 19.540
A = 2.700.000 TL.
(viii) Başlangıç indirimli amortisman yörıtemi
Başlangıç indirimli amortisman yönteminde duran varlık işletmenin aktifine girdiği ilk yıl % 40 – 50 gibi yüksek oranda amortismana tabi tutulur. Bundan sonraki yıllar kalan net defter değeri eşit paylarla amortismana aktarılır.
(ix) Fevkalade amortisman yöntemi
Fevkalâde amortisman yöntemi duran varlıklara normal zamanlarda uygulanmaz. Ancak, tabü afetler, teknolojik gelişmeler veya aşırı çalışma neticesi değerinde büyük kayıplar olan duran varlıklara normalin üzerinde amortisman payı ayrılabilmesi için uygulanır.
Yukarıda da belirttiğimiz gibi, ticari bilançoların tanziminde mükellef, açıklanan amortisman yöntemlerinden herhangi birini kullanarak istediği miktarda amortisman payı ayırabilir.
Amortisman yöntemlerinin VUK’na göre uygulanabilirliği
VUK'nun 313. maddesi amortismanı açıklamıştır. Bu maddeye göre, işletmede bir yıldan fazla kullanılan ve yıpranmaya, aşınmaya veya kıymetten düşmeye maruz bulunan gayrimenkullerle gayrimenkul gibi değerlenen iktisadi kıymetlerin alet, edavat, mefruşat, demirbaş ve sinema filimlerinin değerleme esaslarına göre tesbit edilen değerlerinin, bunların kullanılabildikleri süre içinde yok edilme (itfa) payları amortisman olarak tanımlanmıştır.
VUK'nun amortisman tanımından, amortisman ayırmanın şartları tesbit edilebilmektedir.
Bir sabit varlığın amortismana tabi olabilmesl için sabit varlığın işletmenin aktifine girmiş olması, işletmede bir yıldan tazla kullanılması ve yıpranmaya, aşınmaya veya kıymetten düşmeye tabi olması gerekmektedir.
Bir sabit varlığın amortismana tabi olabilmesi için işletmenin aktifinde bulunması, onun mülkiyet ve tasarrufu altında olması, envantere kaydedilmiş bulunması ve kullanılabilir durumda olması lâzımdır.
Aktife kayıtlı olmayan, envantere kaydı yapılmamış olan ve mülkiyeti işletmeye ait olmayan sabit varlıklardan amortisman aynlması mümkün değildir.
Aktifte bulunmaktan kasıt sabit varlığın tamamlanmış ve kullanıIabllir durumda bulunmasıdır.
Sabit varlığın işletmede bir yıldan tazla kullanılması, vergl idaresi uygulaması ve Danıştay kararlarına göre, sabit varlığın bulunduğu işletmede normal şartlar dahilinde bir yıldan tazla süre kullanılacağının tahmin edilmesini ifade etmektedir, Yoksa varlığın amortismana konu olabilmesi için o sabit varlığın fıilen bir yıldan fazla kullanılmış olması gerektiğini ifade etmez.
Eğer, bir iktisadi kıymetln işletmede 1 yıldan fazla süre kullanılacağı tahmin ediliyorsa o iktisadi kıymet bir sabit varlık niteliğindedir. Bu sebeple, bir yıldan daha az sürede işletmede kullanılacak olan iktisadi kıymetler, değeri ne olursa olsun, aktifleştirilmeden gidere yazılabilir.
Boş arazi ve arsalar gibi aşınma, yıpranma ve değer kaybına maruz kalmayan sabit varlıklar da amortismana tabi değildir.
VUK amortisman yöntemlerini şu şekilde gruplamıştır :
(i) Arsa ve arazide amortisman
(ii) Normal (düz) amortisman
(iii) Azalan bakiyeler usulüyla amortisman
(iv) Madenlerde amortisman
(v) Fevkalâde amortisman